Τα υλικά που έπλασαν τον μύθο του
Της Μικέλας Χαρτουλάρη
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ: Σάββατο 19 Νοεμβρίου 2011
Οταν ο Γιασέρ Αραφάτ επιβιβαζόταν στο πλοίο «Οδυσσέας Ελύτης» εγκαταλείποντας τον Λίβανο μετά τις σφαγές των Παλαιστινίων στη Σάμπρα και τη Σατίλα, ο έλληνας νομπελίστας ολοκλήρωνε την συλλογή «Μικρός Ναυτίλος». Είχε πρόσφατα κυκλοφορήσει τα «Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας», είχε μόλις υπογράψει έκκληση για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα μαζί με τους Μόραλη, Τσαρούχη, Γκίκα, κι έκανε δήλωση διαμαρτυρίας για την ανακήρυξη του ψευδοκράτους του Ντενκτάς. Ηταν η χρονιά 1983.
Η κάθε εποχή καθορίζει τη σκέψη, δίνει τους κώδικες, θέτει ζωτικά ερωτήµατα που ο ποιητής, ο καλλιτέχνης, ο αυθεντικός δημιουργός, υιοθετεί, μεταποιεί, ανατρέπει, επεξεργάζεται ή απαντά, διυλίζοντας γεγονότα, ιδεολογίες, επαναστάσεις. Αυτός ο διάλογος αναδεικνύεται με τρόπο υποδειγματικό και γοητευτικό στο «Οδυσσέας Ελύτης, ο Ναυτίλος του αιώνα» (εκδ. Ικαρος), ένα βιβλίο από τα ωραιότερα του 2011 που κυκλοφορεί τη Δευτέρα. Εχει μορφή χορταστικού λευκώματος 400 σελίδων αλλά ειδικό βάρος φιλοσοφικού δοκιμίου, και μάς δείχνει εντέλει πώς διαμορφώνεται ένας εθνικός ποιητής, ενώ παράλληλα φωτίζει την ιστορία της πνευματικής αναζήτησης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην Ελλάδα και στον κόσμο τον 20ό αιώνα.
Ο αναγνώστης παρακολουθεί το ποιητικό ταξίδι του Ελύτη μέσα στο γενικότερο ιστορικο-πολιτισμικό πλαίσιο του καιρού του, διαβάζοντας μια ανθολογία από σύντομα κείμενά του (ποιήματα, δοκιμιακές σκέψεις, αποσπάσματα από ομιλίες ή σημειώσεις του) και βλέποντας να ζωντανεύει ο κόσμος του. Ολα τα πνευματικά ρεύματα που τον επηρέασαν, οι καλλιτέχνες που αγάπησε, οι διάφοροι συνομιλητές του, τα γεγονότα που ηλέκτρισαν την ατμόσφαιρα στην οποία εργαζόταν - τα πάντα αποκτούν πρόσωπο.
Εκεί είναι ο Μπρετόν και η παρέα των σουρεαλιστών, οι πίνακες του Ματίς, του Χουάν Γκρις, του Μόραλη, του Γκίκα ή η εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας, οι αφιερώσεις του Πικάσο, του Ουγκαρέτι ή του Ελιάρ, φωτογραφίες από τη «Μάντρα» του Αττίκ ή τα Σεπτεμβριανά, ο Θεόφιλος, ο Πουλαντζάς, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Μανώλης Ανδρόνικος, ο Θεοδωράκης, ο Εμπειρίκος, ο Τεριάντ ή οι γυναίκες που υπήρξαν μούσες του, τα εξώφυλλα των βιβλίων του ή των δίσκων με μελοποιημένη ποίησή του, και τα χειρόγραφά του όπου τόσο συχνά σκιτσάριζε διάφορες μορφές.
Η εμπνευσμένη σύλληψη αυτής της έκδοσης ανήκει στον άνθρωπο που μοιράστηκε μαζί του τα τελευταία 13 χρόνια της ζωής του: στην ποιήτρια Ιουλίτα Ηλιοπούλου, η οποία έκανε την ανθολόγηση των γραπτών του εντρυφώντας και στο προσωπικό αρχείο του, και επίσης επέλεξε την πλούσια και σπάνια εικονογράφηση που λειτουργεί για τον αναγνώστη ως παράλληλη αφήγηση της πνευματικής περιπέτειας του ποιητή. Ο αναγνώστης θα διαβάσει λ.χ. το εγκώμιο του Ελύτη για τον Κάλβο και στο πλάι θα δει σε ένα σκίτσο, το πώς ο Ελύτης φαντάστηκε την άγνωστη μορφή του.
Ο ποιητής και η εποχή του
Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε έντεκα ενότητες και ξεκινά με ένα εκτενές χρονολόγιο 70 σελίδων που διαβάζεται απνευστί και παρουσιάζει τη συνομιλία του ποιητή με τον αιώνα του. Εδώ λ.χ. ο αναγνώστης θα δει ότι ο Ελύτης αδυνατεί να εργαστεί δημιουργικά την εποχή που γίνεται το πραξικόπημα των συνταγματαρχών, που είναι και η εποχή του Αραβοϊσραηλινού Πολέμου των Εξι Ημερών, αλλά και η χρονιά κατά την οποία ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες εκδίδει το αριστούργημά του «Εκατό χρόνια μοναξιά». Και θα συνειδητοποιήσει ότι ο Ελύτης τιμάται με το Νομπέλ σε μια κομβική πολιτική στιγμή, αφού λίγους μήνες νωρίτερα το 1979 οι ισλαμιστές του Χομεϊνί καταλαμβάνουν την εξουσία στο Ιράν και υπογράφεται στο Ζάππειο η συμφωνία ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και το κλίμα μέσα στο οποίο γεννιέται και πρωτοπαρουσιάζεται η μεγαλόπνοη σύνθεσή του «Αξιον Εστί». Οταν ο Ελύτης αρχίζει να το δουλεύει συστηματικά, τον Απρίλιο του 1956, το ανθελληνικό κλίμα έχει φουντώσει στην Ανατολική Μεσόγειο. Στην Κωνσταντινούπολη έχουν γίνει οι βανδαλισμοί των Σεπτεμβριανών ενάντια στους Ρωμιούς, στη Σμύρνη έχουν γίνει ταραχές (1955), ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος έχει εκτοπιστεί από τις βρετανικές αρχές στις Σεϋχέλλες (Μάρτιος 1956), και, από την άλλη, ο Σεφέρης έχει «αντιδράσει» με το σημαντικό «…Κύπρον, ού μ' εθέσπισεν (1955) και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής έχει ιδρύσει την ΕΡΕ και έχει πάρει τις εκλογές (1956). Οταν τρία χρόνια αργότερα ο Ελύτης καταθέτει το πρώτο αντίτυπο του «Αξιον Εστί» στην Εθνική Βιβλιοθήκη τον Δεκέμβριο του 1959, έχει πλέον ιδρυθεί η ανεξάρτητη Κυπριακή Δημοκρατία, ο Μακάριος έχει εκλεγεί Πρόεδρος, ο Νίκος Εγγονόπουλος έχει δημοσιεύσει το «Εν ανθηρώ έλληνι λόγω», έχουν συμπληρωθεί 102 χρόνια από τον θάνατο του Σολωμού, και οι έλληνες καλλιτέχνες ακούγονται στο εξωτερικό: ο Μόραλης, ο Τσαρούχης και ο Σώχος εκθέτουν έργα τους στην Μπιενάλε της Βενετίας, και έχουν βραβευτεί με Νομπέλ ο Καμί, ο Παστερνάκ και ο Καζιμόντο.
Το «Αξιον Εστί» κυκλοφορεί σε βιβλίο τον Φεβρουάριο του 1960 και τον Νοέμβριο ο Ελύτης γνωρίζεται με τον Καραμανλή και τιμάται με το Α' Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Την ίδια χρονιά στην Αμερική ανθεί το κίνημα των χίπις και πεθαίνέι η μητέρα του, ένας αδελφός του, ο Καραγάτσης, ο μαέστρος Δημήτρης Μητρόπουλος και ο Καμί. Το 1964 όμως (έναν χρόνο μετά την απονομή του Νομπέλ στον Σεφέρη), παρ' ότι το πολιτικό σκηνικό έχει αλλάξει στην Ελλάδα και ο Γεώργιος Παπανδρέου έχει κερδίσει πανηγυρικά τις εκλογές του Φεβρουαρίου με την Ενωση Κέντρου, το υπουργείο Προεδρίας θα αρνηθεί την προγραμματισμένη παρουσίαση στο Ηρώδειο του μελοποιημένου από τον Θεοδωράκη «Αξιον Εστί» (Αύγουστος 1964). Το έργο θα αποσυρθεί και η πρεμιέρα του θα δοθεί τελικά τον Οκτώβριο στο «Ρεξ» με τη γνωστή επιτυχία.
Γλώσσα, Ευρώπη, ελληνικότητα
Η ενσυνείδητη στάση του Ελύτη απέναντι στην ελληνική γλώσσα ως όργανο μαγείας, ως πατρίδα και πολιτισμική ταυτότητα τονίζεται με έμφαση στο λεύκωμα όπως, από την άλλη, και η σχέση του με τη Δύση, η διασταύρωσή του με τα κινήματα της καλλιτεχνικής αμφισβήτησης και η γνωριμία του με μεγάλες μορφές των ευρωπαϊκών γραμμάτων.
Μια ιδιαίτερη ενότητα αφιερώνεται στο «Αξιον Εστί» ως έργο κομβικό όπου αποτυπώνονται οι εκφραστικές δυνατότητες του Ελύτη, οι λυρικές προθέσεις του, οι οντολογικές και ηθικές θέσεις του, και κυρίως ο επαναπροσδιορισμός της ελληνικότητας που εκείνος εισηγείται.
Μουσική και ζωγραφική
Οι κρυφές αγάπες του για τη μουσική και τη ζωγραφική έχουν κι αυτές τη θέση τους όπως και η παρουσίαση των βιβλίων του, των μεταφράσεών τους και της κριτικής πρόσληψης του έργου του από το 1938 έως το 2006.
Το πιστεύω του
«Και νά 'χεις την ψυχή σου στα δάχτυλα, στα μάτια, στα ρουθούνια, στα χείλη. Από κει μιλάει ο κόσμος. Από κει βρίσκεις την ιδιωτική σου οδό». Αυτή ήταν η προτροπή του Ελύτη στα 79 του, το 1990. Το αξιακό του σύστημα («μάθε να προφέρεις την πραγματικότητα») έχει κομβική θέση προς το τέλος του «Ναυτίλου του αιώνα» όπου αντιλαμβάνεται κανείς με ποιον τρόπο ο Ελύτης διαβάζει το μυστήριο της ύπαρξης και ποιες διαφορετικές προτεραιότητες προτείνει. Το λεύκωμα κλείνει με ένα εγκώμιο στη μεταμορφωτική δράση της ποίησης, που μας εμπνέει να διεκδικούμε την ελευθερία σε όλα τα πεδία. «Ποίηση», μάς λέει ο Ελύτης, «είναι ένα προκεχωρημένο φυλάκιο στις ανεξερεύνητες περιοχές της ζωής».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου